Η Σοφία Βέμπο υπήρξε κορυφαία Ελληνίδα ερμηνεύτρια και ηθοποιός, της οποίας η καλλιτεχνική πορεία εκτείνεται από τον Μεσοπόλεμο έως τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια και τη δεκαετία του 50. Χαρακτηρίστηκε ``Τραγουδίστρια της Νίκης`` εξ αιτίας των εθνικών τραγουδιών που ερμήνευσε κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου του 1940.
Το πραγματικό της όνομα ήταν Σοφία Μπέμπο.
Γεννήθηκε στην Καλλίπολη της Ανατολικής Θράκης στις 10 Φεβρουαρίου του 1910, όπου ο πατέρας της Αθανάσιος Μπέμπος καταγόμενος από την Τσαριτσάνη είχε εγκατασταθεί εκεί δουλεύοντας ως καπνεργάτης.
Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, η οικογένειά της εγκαταστάθηκε στην Τσαριτσάνη του νομού Λάρισας και κατόπιν μόνιμα στο Βόλο, όπου οι γονείς της εργάστηκαν ως καπνεργάτες.
Παράλληλα με τις εγκύκλιες σπουδές της αγόρασε μία κιθάρα και τραγουδούσε μ`αυτήν. Κατά την διάρκεια ενός ταξιδιού της με το Α/Π ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑ για τη Θεσσαλονίκη, ένας καλλιτεχνικός διευθυντής ενθουσιάστηκε τόσο πολύ όταν την άκουσε να τραγουδάει, που της πρότεινε να δουλέψει στο μεγάλο κοσμικό κέντρο ΑΣΤΟΡΙΑ. Ξεκίνησε την καλλιτεχνική της πορεία το 1930, τραγουδώντας σ' ένα ζαχαροπλαστείο της Θεσσαλονίκης για να συνεισφέρει οικονομικά στο σπίτι της. Σε μία μόλις εβδομάδα η φήμη της έφτασε στην Αθήνα. Τρία χρόνια αργότερα κατέβηκε στην Αθήνα, όπου προσελήφθη από τον θεατρικό επιχειρηματία Φώτη Σαμαρτζή στο «Κεντρικόν», προκειμένου να συμμετάσχει στην επιθεώρηση «Παπαγάλος 1933». Από την πρώτη παράσταση η καλλιτεχνική εξέλιξη της Σοφίας Βέμπο (αντί Μπέμπο) υπήρξε αλματώδης. Την ίδια περίοδο υπέγραψε και το πρώτο της συμβόλαιο στη δισκογραφική εταιρία Columbia, ερμηνεύοντας ερωτικά τραγούδια της εποχής και λόγω της ιδιαίτερης μπάσας φωνής της η καταξίωση δεν άργησε να έρθει.Η φήμη της έφτασε στην Αίγυπτο όπου εμφανίστηκε στο ΓΚΡΑΝ ΤΡΙΑΝΟΝ της Αλεξάνδρειας, και μετά στο κοσμικό θέατρο ΜΑΞΙΜ στην Κωνσταντινούπολη.
Το 1939 έχει ήδη καταξιωθεί ως η πρώτη τραγουδίστρια του ελληνικού ελαφρού τραγουδιού.
Με την κήρυξη του πολέμου το 1940 Όταν τα ναζιστικά στρατεύματα εισήλθαν στην Αθήνα φυγαδεύτηκε στη Μέση Ανατολή, όπου συνέχιζε να τραγουδά για τα εκεί ελληνικά και συμμαχικά στρατεύματα. Έγινε σύμβολο του έθνους, ταύτισε το όνομά της με το αλβανικό έπος και χαρακτηρίστηκε «Τραγουδίστρια της Νίκης».
Το 1940 ανέτειλε με τα σύννεφα του πολέμου και με την κήρυξή του στις 28 Οκτωβρίου η Βέμπο με πατριωτικά και σατυρικά τραγούδια ανέλαβε την εμψύχωση των ελλήνων στρατιωτών στο μέτωπο , ενώ πρωταγωνίστησε σε επιθεωρήσεις που προσάρμοζαν το θέμα τους στην πολεμική επικαιρότητα. Την ίδια εποχή σε μία συμβολική πράξη προσφέρει στο Ελληνικό Ναυτικό 2.000 χρυσές λίρες. Αυτόν τον χρόνο θα συνεργαστεί με τον Μίμη Τραϊφόρο.
Του ζητά να της γράψει ένα πολεμικό τραγούδι πάνω στους στίχους της `` Σεχρά``.
Σε χρόνο ρεκόρ εκείνος της παραδίδει τον νέο ύμνο ``Παιδιά της Ελλάδος, παιδιά``. Η Βέμπο γοητεύεται και αρχίζει ο έρωτάς τους που θα έχει θετικές συνέπειες για την καριέρα της, και μάλλον αρνητικές για την προσωπική της ζωή.
Το 1949 απέκτησε δική της θεατρική στέγη στο Μεταξουργείο. Σε μια εποχή που θέατρα έκλειναν και μετατρέπονταν σε κινηματογράφους, η Βέμπο επανέφερε την επιθεώρηση, ανεβάζοντας έργα που διατήρησαν ζωντανή την παράδοση της λαϊκής σάτιρας και καθιέρωσαν τους μεγάλους κωμικούς μας. Ταυτόχρονα, έβαλε τα θεμέλια μιας καινούριας εποχής για το ελληνικό τραγούδι, λανσάροντας το «αρχοντορεμπέτικο».
Όλα αυτά τα χρόνια, η Σοφία Βέμπο διατηρούσε δεσμό με τον συγγραφέα και στιχουργό Μίμη Τραϊφόρο, με τον οποίο παντρεύτηκε τελικά το 1957.
Το 1959 πρωταγωνιστεί στην κινηματογραφική ταινία «Στουρνάρα 288», όπου υποδύεται μια διάσημη τραγουδίστρια που ξεχάστηκε από τους θαυμαστές της κι εργαζόταν ως καθηγήτρια πιάνου. Είχε προηγηθεί η συμμετοχή της το 1955 στην κλασσική «Στέλλα» και το 1938 στην «Προσφυγοπούλα», όπου είχε κάνει και το ντεμπούτο της στη μεγάλη οθόνη.
Στα μέσα της δεκαετίας του '60 άρχισε να αραιώνει τις θεατρικές εμφανίσεις της και στις αρχές της επόμενης δεκαετίας αποσύρθηκε οριστικά. Την περίοδο 1967-1974 συμμετείχε στον αντιδικτατορικό αγώνα. Τη βραδιά του «Πολυτεχνείου» άνοιξε το σπίτι της κι έκρυψε φοιτητές, τους οποίους αρνήθηκε να παραδώσει όταν η ασφάλεια χτύπησε την πόρτα της.
Πέθανε από εγκεφαλικό επεισόδιο το ξημέρωμα της 11ης Μαρτίου 1978, σε ηλικία 68 ετών. Ο θάνατός της ανακοινώθηκε με έκτακτες εκδόσεις των εφημερίδων και η κηδεία της μετατρέπεται σ' ένα πάνδημο συλλαλητήριο που παρ`όλο που ήταν Καθαρά Δευτέρα συγκεντρώθηκε πλήθος κόσμου για να αποθεώσει τη μοναδική αυτή γυναίκα και τραγουδίστρια στην τελευταία της αυλαία.
Καταγεγραμμένα έχει πει 350 τραγούδια δικά της. Με τα δημοτικά, τα λαϊκά και τα ρεμπέτικα έχει τραγουδήσει περισσότερα από 2.500 τραγούδια.
Προτομές της υπάρχουν, στην Αθήνα, στην Κύπρο, στον Βόλο, στο Διδυμότειχο, στην Τσαριτσάνη. Στα Πολεμικά Μουσεία Αθηνών και Θεσσαλονίκης υπάρχουν τα μετάλλια, τα παράσημα, έπαινοι και προσωπικά αντικείμενα. Στο Θεατρικό Μουσείο υπάρχει το καμαρίνι της με φωτογραφικό υλικό της αείμνηστης Σοφίας Βέμπο.
Με μια μεγαλοφυή σύλληψη του Μότσαρτ, την όπερα Έτσι κάνουν όλες, σε νέα παραγωγή, ξεκινά για την Εθνική Λυρική Σκηνή η καλλιτεχνική περίοδος 2014-15. Πρόκειται για μια κωμωδία με θέμα την αιώνια διαμάχη των δύο φύλων, η οποία ξεσήκωσε τη συντηρητική κοινωνία της Βιέννης όταν πρωτοπαρουσιάστηκε και θεωρήθηκε τολμηρή όχι μόνο στην εποχή της, αλλά ακόμα και στον 19ο αιώνα. Διευθύνουν οι Μίλτος Λογιάδης και Ζαν Κριστόφ Σαρρόν, σκηνοθετεί η Ροδούλα Γαϊτάνου. Με την Ορχήστρα, τη Χορωδία της ΕΛΣ και ένα εξαιρετικό καστ Ελλήνων διακεκριμένων Μονωδών.
Η όπερα Έτσι κάνουν όλες αναγνωρίζεται ως ένα από τα δημοφιλέστερα κωμικά έργα του ρεπερτορίου. Πρόκειται για την τρίτη και τελευταία συνεργασία του Μότσαρτ με τον Λορέντσο ντα Πόντε, μετά τους Γάμους του Φίγκαρο και τον Ντον Τζοβάννι. Το κείμενο είναι γεμάτο ανατροπές και απρόσμενες καταστάσεις και η υπόθεση του έργου αφορά τη γυναικεία πίστη: Ο έμπειρος κυνικός φιλόσοφος Ντον Αλφόνσο βάζει στοίχημα με τους νεαρούς ερωτευμένους Φερράντο και Γκουλιέλμο πως αν ακολουθήσουν τις υποδείξεις του, θα τους αποδείξει ότι οι αγαπημένες τους Φιορντιλίτζι και Ντοραμπέλλα δεν είναι πιστές. Όχι επειδή οι συγκεκριμένες κοπέλες δεν έχουν σταθερά αισθήματα, αλλά επειδή όλες οι γυναίκες είναι άπιστες.
Παρά την μεγάλη επιτυχία που σημείωσε η πρώτη παρουσίαση του έργου το 1790, στα χρόνια που ακολούθησαν το Έτσι κάνουν όλες άρχισε να γίνεται αντικείμενο συστηματικής πολεμικής από την κριτική, που θεωρούσε πως το ποιητικό κείμενο του Ντα Πόντε περιείχε στοιχεία ανεπίτρεπτης ανηθικότητας, καθώς έμοιαζε να νομιμοποιεί την απιστία και να τη θεμελιώνει στην ανθρώπινη φύση. Στην εποχή μας έχει γίνει πλήρως κατανοητό πως η όπερα Έτσι κάνουν όλες, το έργο που σφράγισε την τριλογία Μότσαρτ/Ντα Πόντε, συνιστά μία προωθημένη ανάγνωση της ανθρώπινης φύσης, που προσεγγίζει με τόλμη το ζήτημα της απιστίας, στο πλαίσιο της προοδευτικής ρητορικής δύο ένθερμων οπαδών του Διαφωτισμού. Πολύ περισσότερο από μία πικάντικη κωμωδία συζυγικής απιστίας, το Έτσι κάνουν όλες είναι ένα έργο για την πίστη ως επιλογή. Η σύνθεση του Μότσαρτ θεωρείται ευφυής και είναι γεμάτη από γνωστές άριες και έξυπνα, σβέλτα σύνολα.
Η σκηνοθέτρια Ροδούλα Γαϊτάνου, η οποία ζει και εργάζεται στο Λονδίνο και πέρυσι εντυπωσίασε με τη φρέσκια Σταχτοπούτα της στην πρώτη της συνεργασία με την ΕΛΣ, τοποθετεί την δράση του έργου κάπου στην Ευρώπη του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα -στην άνοιξη της βιομηχανικής επανάστασης- όταν οι φροϋδικές θεωρίες ταρακουνούσαν την επιστημονική κοινότητα, ενώ η φωτογραφική τέχνη, οι εφευρέσεις και οι νέες θεωρίες προετοίμαζαν την ανθρωπότητα για το θαύμα του 20ού αιώνα. Ο ευγενής Ντον Αλφόνσο ζει στο δικό του ιδιότυπο "cabinet of curiosities" - μία ιδιωτική συλλογή από ιδιαίτερα και αλλόκοτα αντικείμενα, που θα μπορούσε να θεωρηθεί πρόγονος ενός ιδιοσυγκρασιακού μουσείου. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, όπου η αλήθεια μπερδεύεται με τις ψευδαισθήσεις καταστρώνει το πείραμα που θα καταδείξει την ροπή της ανθρώπινης φύσης προς την απιστία.
Ο διακεκριμένος σκηνογράφος - ενδυματολόγος Γιώργος Σουγλίδης, με συνεργασίες στα μεγαλύτερα λυρικά θέατρα Ευρώπης και Αμερικής, έχει δημιουργήσει μια σκηνική εγκατάσταση υψηλής αισθητικής, δίνοντας μορφή στο μεγαλοαστικό δυτικοευρωπαϊκό περιβάλλον της ιδιωτικής συλλογής του Ντον Αλφόνσο, ενώ τα κοστούμια είναι μία μεγαλειώδης δημιουργική αναπαράσταση των ενδυματολογικών κανόνων του 19ου αιώνα στην Ευρώπη.
Την Ορχήστρα, τη Χορωδία της ΕΛΣ και το εξαιρετικό καστ με αποκλειστικά Έλληνες διακεκριμένους Μονωδούς διευθύνουν οι Μίλτος Λογιάδης και Ζαν Κριστόφ Σαρρόν.
Μαζί με τους διακεκριμένους πρωταγωνιστές του ensemble της Λυρικής Μαρία Μητσοπούλου, Διονύση Σούρμπη, Αντώνη Κορωναίο, Βασιλική Καραγιάννη,Δημήτρη Κασιούμη και Πέτρο Μαγουλά, θα έχουμε την ευκαιρία να απολαύσουμε και εξαίρετους λυρικούς τραγουδιστές που διαπρέπουν σε Ελλάδα και εξωτερικό, όπως την Μυρτώ Παπαθανασίου, την Σοφία Κυανίδου, την Ειρήνη Καράγιαννη, την Μαίρη-Έλεν Νέζη, τον Χάρη Ανδριανό, τον Βασίλη Καβάγια, την Μυρσίνη Μαργαρίτη, την Ελπινίκη Ζερβού και τον Χριστόφορο Σταμπόγλη, καθώς και νεότερους ερμηνευτές από το φυτώριο της ΕΛΣ, όπως την Άρτεμις Μπόγρη και τον Νίκο Κοτενίδη.
Σημείωμα της σκηνοθέτιδας Ροδούλας Γαϊτάνου
Η ζωή είναι κωμωδία γι’ αυτούς που σκέφτονται
Και τραγωδία γι’ αυτούς που αισθάνονται.
Χόρας Ουώλπολ, 16 Αυγούστου 1776
Τυχερός όποιος βλέπει τα πράγματα από τη θετική τους πλευρά. Αυτή είναι η συμβουλή του Ντα Πόντε στο φινάλε της όπερας Έτσι κάνουν όλες. Όταν οι δοκιμασίες της ανθρώπινης περιπέτειας κλονίζουν το οικοδόμημα της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης ο μόνος δρόμος για να συνεχίσει κανείς να πορεύεται είναι με χιούμορ κι αισιοδοξία. Πώς αλλιώς, άλλωστε, να μπορέσει κανείς να πορευτεί χωρίς να χάσει την εμπιστοσύνη του στους συνανθρώπους;
Εντρυφώντας κανείς σε αυτή τη μοτσάρτεια σπουδή πάνω στην απιστία διαπιστώνει ένα μεγάλο παράδοξο: ενώ το λιμπρέτο του Ντα Πόντε έχει όλα τα στοιχεία μιας παρωδίας πάνω στον κόσμο των ανθρώπινων συναισθημάτων, η μουσική του Μότσαρτ έχει τόσο απόλυτη συναισθηματική ειλικρίνεια που αναρωτιέται κανείς αν πρόκειται τελικά για μία αναπαράσταση της τραγωδίας των ανθρωπίνων σχέσεων.
Η δράση του έργου τοποθετείται κάπου στη Ευρώπη του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, την εποχή που η βιομηχανική επανάσταση καλπάζει, οι φροϋδικές θεωρίες συγκλονίζουν την επιστημονική κοινότητα, η φωτογραφική τέχνη αλλάζει τα δεδομένα της απεικόνισης, οι εφευρέσεις και οι νέες θεωρίες προετοιμάζουν τον κόσμο για τον 20ό αιώνα. Βρισκόμαστε στο cabinet of curiosities του ευγενή Ντον Αλφόνσο, εραστή της εντρύφησης, της ίντριγκας και της καινοτομίας.
Το cabinet of curiosities ή Kunstkammer ή Kunstkabinett είναι μία ιδιωτική συλλογή από ιδιαίτερα αντικείμενα, ο πρόγονος ενός μουσείου. Πρόκειται για μία εκλεκτική παρουσίαση του κόσμου όπως αυτός αντανακλάται μέσα από τα μάτια του συλλέκτη. Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον ο Αλφόνσο καταγράφει την παράδοξη σχέση μεταξύ αλήθειας και ψευδαίσθησης και ενορχηστρώνει ένα πείραμα ανθρώπινης χημείας και έλξης με συστατικά δύο ζευγάρια ετερώνυμων «στοιχείων» τα οποία ορκίζονται, μεταξύ τους, ερωτική πίστη.
Οι δύο φίλοι Φερράντο και Γκουλιέλμο δεν διστάζουν να στοιχηματίσουν με τον Ντον Αλφόνσο σχετικά με τη δύναμη της πίστης των δύο αγαπημένων τους, της Φιορντιλίτζι και της Ντοραμπέλλας. Με τη βοήθεια της Ντεσπίνα, της ρηξικέλευθης και διορατικής οικονόμου, οι άντρες κανονίζουν να ξεγελάσουν τις γυναίκες και να δοκιμάσουν την πίστη τους καταστρώνοντας νέα ερωτική πολιορκία ως ξενόφερτοι μνηστήρες.
Οι δύο γυναίκες και οι δύο άντρες θα μπλεχτούν στα δίχτυα της κωμωδίας και το απολλώνιο ερωτικό ήθος θα αναμετρηθεί με το διονυσιακό. Και οι τέσσερις θα έρθουν αντιμέτωποι «με το χάσμα ανάμεσα σ’ αυτό που βλέπουν με τα μάτια του μυαλού και σ’ αυτό που βλέπουν με τα μάτια του σώματος» και τότε τι θα υπερισχύσει; Έλξη ή απώθηση;
Έτσι κάνουν όλες με μια ματιά
O συνθέτης / Ο Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ γεννήθηκε στο Ζάλτσμπουργκ το 1756 γιός του διάσημου συνθέτη, μουσικού και παιδαγωγού Λέοπολντ Μότσαρτ. Ο πατέρας αναγνώρισε αμέσως το ταλέντο του γιού και ο μικρός Μότσαρτ σύντομα κατέπληξε την Ευρώπη με τις επιδόσεις του ως ερμηνευτής και ως συνθέτης. Όμως, φάνηκε ότι ήταν κάτι περισσότερο από «παιδί-θαύμα»: εξελίχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους συνθέτες σε κάθε είδος μουσικής –συμφωνική, μουσική δωματίου, θρησκευτική, όπερα, τραγούδι. Υπήρξε ένας εξαιρετικά προικισμένος, ευαίσθητος και ενημερωμένος καλλιτέχνης με ανοιχτό μυαλό. Με έργα όπως Η απαγωγή από το σεράι και Ο μαγικός αυλός συνέβαλε αποφασιστικά στη θεμελίωση της γερμανικής όπερας ενώ με έργα όπως ο Ντον Τζοβάννι βοήθησε αποφασιστικά τη στερεότυπη κωμική όπερα του 18ου αιώνα να διαβεί το κατώφλι του ρομαντισμού. Υπήρξε ανάμεσα στους πρώτους συνθέτες που κινήθηκαν ανεξάρτητα από αυλές και προστάτες, πληρώνοντας το κόστος της εργασιακής και οικονομικής ανασφάλειας. Πέθανε το 1791 σε ηλικία 35 ετών, έχοντας συνθέσει περισσότερα από 600 έργα.
Το έργο / Η δίπρακτη κωμική όπερα –opera buffa– Έτσι κάνουν όλες ή Η σχολή των εραστών βασίζεται σε ποιητικό κείμενο του Λορέντσο ντα Πόντε, ο οποίος άντλησε την έμπνευσή του από διάφορες πηγές. Πρόκειται για την τρίτη συνεργασία του Ντα Πόντε με τον Μότσαρτ, μετά τους Γάμους του Φίγκαρο (1786) και τον Ντον Τζοβάννι (1787).
Πρεμιέρες / Η όπερα πρωτοπαρουσιάστηκε στις 26 Ιανουαρίου 1790 στο Μπούργκτεατερ, δηλαδή το Θέατρο της Αυλής της Βιέννης, και σημείωσε σημαντική επιτυχία. Κατά τον 19ο αιώνα ο τρόπος με τον οποίο διαμορφώθηκαν οι ηθικές αξίες, δεν ευνόησαν την παρουσίαση της όπερας. Οι ποιότητες του έργου εκτιμήθηκαν πάλι κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.
Στο δραματολόγιο της Εθνική Λυρικής Σκηνής η όπερα εντάχθηκε στις 8 Νοεμβρίου 1958 σε μουσική διεύθυνση του Αντίοχου Σ. Ευαγγελάτου, συνθέτη και αρχιμουσικού με σπουδές στη Λειψία, στη Βιέννη και στη Βασιλεία πλάι στο διάσημο Αυστριακό αρχιμουσικό Φέλιξ Βάινγκαρτνερ [Felix Weingartner]. Ο Ευαγγελάτος εισήγαγε στο δραματολόγιο της ΕΛΣ και τις τρεις όπερες του Μότσαρτ σε ποιητικό κείμενο του Ντα Πόντε, όπως επίσης τον Μαγικό αυλό.
Σύνοψη του πρωτοτύπου
Α’ Πράξη / Νάπολη, τέλη του 18ου αιώνα. Δύο νέοι αξιωματικοί, ο Φερράντο και ο Γκουλιέλμο είναι ερωτευμένοι με τις αδελφές Φιορντιλίτζι και Ντοραμπέλλα και καυχιόνται για την ομορφιά και την αρετή τους. Ο κυνικός Ντον Αλφόνσο, φίλος τους, πιο έμπειρος και μεγαλύτερος σε ηλικία, δηλώνει ότι η σταθερότητα μιας γυναίκας είναι σαν τον φοίνικα: όλοι μιλούν το μυθικό αυτό πουλί, αλλά κανείς δεν το έχει δει ποτέ. Είναι τόση η βεβαιότητά του, που στοιχηματίζει με τους νέους πως αν για μία μόνο μέρα κάνουν ό,τι τους ζητήσει, θα τους αποδείξει ότι οι αγαπημένες τους είναι άπιστες, όπως άλλωστε όλες οι γυναίκες. Οι δύο νέοι αποδέχονται την πρόκληση.Το σχέδιο του Ντον Αλφόνσο ξεκινά με την αναγγελία μίας τρομερής είδησης: Οι νέοι άνδρες πρέπει να φύγουν στο πόλεμο, τους καλεί το σύνταγμά τους. Ο Φερράντο και ο Γκουλιέλμο δείχνουν φανερά στεναχωρημένοι, οι κοπέλες είναι αναστατωμένες. Τα δύο ζευγάρια αποχαιρετιούνται με δάκρυα στα μάτια. Η Ντεσπίνα, καμαριέρα της Φιορντιλίτζι και της Ντοραμπέλλας παραπονιέται για την πολύ δουλειά στο σπίτι. Βλέπει τις δύο γυναίκες σε απόγνωση, αλλά αρνείται να τις πάρει στα σοβαρά. Η συμβουλή της είναι ότι οι δύο αδελφές θα πρέπει απλώς να βρουν νέους εραστές, δεδομένου ότι οι άνδρες είναι ανάξιοι της εμπιστοσύνης μιας γυναίκας. Η Φιορντιλίτζι και η Ντοραμπέλλα μένουν κατάπληκτες με τις απόψεις της καμαριέρας τους. Φτάνει ο Ντον Αλφόνσο που δωροδοκεί τη Ντεσπίνα, προκειμένου να εξασφαλίσει όχι μόνο τη σιωπή αλλά και τη συνεργασία της. Αμέσως παρουσιάζει στις γυναίκες δύο «καλούς φίλους» του: δεν είναι άλλοι από τον Φερράντο και τον Γκουλιέλμο, που έχουν μεταμφιεστεί ως «Αλβανοί». Οι δυό τους δηλώνουν ερωτευμένοι με τις κυρίες, ο καθένας για τη μνηστή του άλλου. Οι αδελφές απορρίπτουν σθεναρά τα αισθήματά τους και τους διώχνουν. Οι άνδρες είναι σίγουροι ότι θα κερδίσουν το στοίχημα.
Καθώς η Φιορντιλίτζι και η Ντοραμπέλλα συνεχίζουν να θρηνούν την απουσία των αγαπημένων τους, το «ξένοι» επιστρέφουν, προσποιούμενοι ότι μέσα στην απόγνωσή τους ήπιαν δηλητήριο, μη αντέχοντας την απόρριψη. Η Ντεσπίνα και ο Ντον Αλφόνσο φεύγουν αναζητώντας βοήθεια, αφήνοντας τις δύο κοπέλες να φροντίσουν τους «άτυχους» νέους. Η Ντεσπίνα επανεμφανίζεται μεταμφιεσμένη ως γιατρός και εξηγεί ότι θα βγάλει από τον οργανισμό των νέων το δηλητήριο με τη βοήθεια ενός μαγνήτη. Όταν ο Φερράντο και ο Γκουλιέλμο ζητούν από ένα φιλί, προκειμένου να αναρρώσουν πλήρως, οι αδελφές τους απορρίπτουν και πάλι, αλλά είναι σαφές ότι οι «ξένοι» δεν τις αφήνουν ασυγκίνητες.
Β’ Πράξη / Η Ντεσπίνα κάνει μαθήματα στις δύο γυναίκες σχετικά με το πώς να χειρίζονται έναν άνδρα και οι δύο αδελφές συμφωνούν ότι δεν υπάρχει τίποτε κακό σε ένα μικρό φλερτ. Αποφασίζουν να προχωρήσουν και καθεμιά επιλέγει το μνηστήρα της άλλης, φυσικά χωρίς να το γνωρίζει. Ο Γκουλιέλμο κατορθώνει πράγματι να συγκινήσει την Ντοραμπέλλα. Ο Φερράντο μοιάζει λιγότερο τυχερός, ωστόσο αφήνει τη Φιορτιλίτζι να παλεύει με τα συναισθήματά της.
Ο Φερράντο είναι βέβαιος ότι οι δύο φίλοι έχουν κερδίσει το στοίχημα ενώ ο Γκουλιέλμο είναι ευτυχής που η Φιορτιλίτζι του έμεινε πιστή. Αντίθετα, ό Φερράντο γίνεται έξαλλος όταν μαθαίνει σχετικά με την Ντοραμπέλλα. Ο Γκουλιέλμο ζητά από τον Ντον Αλφόνσο να του καταβάλει το μισό από το στοίχημα, αλλά εκείνος του θυμίζει ότι η μέρα δεν έχει τελειώσει ακόμα.
Όταν η Φιορντιλίτζι κατηγορεί την αδελφή της για τη συμπεριφορά της, εκείνη απαντά ότι η αγάπη είναι κλέφτης που ανταμείβει όσους τον υπακούν. Μόνη, η Φιορντιλίτζι αποφασίζει να πάει στο μέτωπο να βρει τον Γκουλιέλμο, όταν ξαφνικά εμφανίζεται μπροστά της αποφασισμένος ο Φερράντο. Προσπαθεί μια τελευταία φορά να τη σαγηνεύσει και τα καταφέρνει. Μαθαίνοντάς το, ο Γκουλιέλμο γίνεται έξαλλος και ο Ντον Αλφόνσο τον παρηγορεί δηλώνοντας ότι «έτσι κάνουν όλες».
Οι αδελφές συμφώνησαν τελικά να παντρευτούν τους «ξένους». Όλα είναι έτοιμα και ο Ντον Αλφόνσο φτάνει με το συμβολαιογράφο, που δεν είναι άλλος από τη Ντεσπίνα, μεταμφιεσμένη ακόμα μία φορά. Καθώς η Φιορντιλίτζι και η Ντοραμπέλλα υπογράφουν το γαμήλιο συμβόλαιο, στρατιωτική μουσική ανακοινώνει την επιστροφή των πρώην εραστών από το μέτωπο. Σε πανικό, οι δύο γυναίκες κρύβουν τους «ξένους» και ετοιμάζονται για την υποδοχή των μνηστήρων τους. Αυτοί, πάλι, επιστρέφουν και όταν υποτίθεται ότι ανακαλύπτουν τα γαμήλια συμβόλαια παριστάνουν τους εξοργισμένους. Τελικά, οι μάσκες πέφτουν, δίνονται οι απαραίτητες εξηγήσεις και οι δύο γυναίκες ζητούν συγχώρεση. Ο Ντον Αλφόνσο σχολιάζει, ότι όλοι πήραν το μάθημά τους.
Απόψε στο Μέγαρο Μουσικής θα συμβεί το εξής. Αν είμαστε ανάμεσα στο κοινό, θα είμαστε οι πρώτοι που θα ακούσουμε τους τέσσερις κορυφαίους κόντρα τενόρους με την Καμεράτα, πριν ξεκινήσουν για τη διεθνή περιοδεία τους. Και θα είμαστε, ως ιστορικά ενημερωμένο και μουσικά υποψιασμένο κοινό, σε απευθείας σύνδεση με τη θέρμη που γεννά διεθνώς, με βάση την Ευρώπη, η τρέλα, η μανία ή απλώς περιέργεια για τη μουσική του 18ου αιώνα. Ιδίως τη λιγότερο παιγμένη. Μέσα από αυτήν την αύρα της εποχής του μπαρόκ και των καστράτι, μέσα από τον απόηχο μιας χωνεμένης ποπ κουλτούρας (με αφετηρία την ταινία «Φαρινέλι» το 1994) και μέσα από μία ολοένα και πιο επεξεργασμένη ανάγκη για αυθεντικό ήχο εκείνης της περιόδου, γινόμαστε μάρτυρες της λατρείας των κόντρα τενόρων.
Στην Ευρώπη
Τέσσερις θα ακούσουμε σήμερα, ένας κι ένας όλοι, σ’ ένα γκαλά που έρχεται να επισφραγίσει και να επιβεβαιώσει την ανοδική, διεθνή τροχιά της Καμεράτας-Ορχήστρας Φίλων της Μουσικής (ή απλώς Armonia Atenea). «Υπάρχει πλέον εμπιστοσύνη στο έμψυχο υλικό που παράγει η Ελλάδα», λέει ο αρχιμουσικός Γιώργος Πέτρου, διευθυντής της Καμεράτας. «Και δεν μιλάω μόνο για τη δική μας ορχήστρα, αλλά γενικότερα για τη μουσική άνθηση, με την ΚΟΑ και τη Λυρική να κάνουν δικές τους αξιόλογες παραγωγές. Είμαστε τυχεροί που βιώνουμε αυτήν την άνθηση, όταν πριν από λίγα χρόνια θα ήταν αδιανόητο ένα ελληνικό μουσικό σύνολο, όπως η Καμεράτα, να δέχεται προσκλήσεις από τα μεγαλύτερα θέατρα της Ευρώπης».
Το Παρίσι (Θέατρο Champs-Elysées), η Μαδρίτη (Teatro Real), η Κωνσταντινούπολη (Αίθουσα CRR) περιμένουν, το 2015, αυτό το νέο πρότζεκτ της Καμεράτας. Οι κόντρα τενόροι, όλοι σπουδαίοι με αυτόνομες καριέρες, ο Max-Emanuel Cencic από την Κροατία και στενός, ήδη, συνεργάτης της Καμεράτας, ο Xavier Sabata από την Ισπανία, ο Vince Yi από τη Νότιο Κορέα και ο Yuriy Mynenko από την Ουκρανία, θα συμπράξουν σε μία μοναδική συγκυρία, η οποία, μάλιστα, θα ηχογραφηθεί στις αρχές του χρόνου ως το «The Counter Tenor Gala»από μεγάλη δισκογραφική εταιρεία. Η Καμεράτα περιβάλλεται πλέον με εμπιστοσύνη αφού οι ηχογραφήσεις της ανεβαίνουν στην κορυφή της εκτίμησης διεθνώς.
«Υπάρχει αύξηση του ενδιαφέροντος για τη μουσική του 18ου αιώνα», λέει ο Γιώργος Πέτρου, «για τις ερμηνείες, τα όργανα εποχής, το άγνωστο ρεπερτόριο. Μέσα από αυτό το κλίμα προκύπτει και το ανανεωμένο ενδιαφέρον για τους κόντρα τενόρους. Εχουμε πλέον εξαιρετικούς ερμηνευτές, που έχουν αγγίξει ένα εξωπραγματικό επίπεδο σε σχέση με το πρόσφατο παρελθόν». Στη συναυλία απόψε, η Καμεράτα θα πλαισιώσει τους κόντρα τενόρους με σονάτες Χέντελ, Βιβάλντι και Χάσε παράλληλα με άριες και σύνολα.
Διεθνές Επετειακό Μουσικολογικό Συνέδριο και Ψαλτικές Συναυλίες αφιερωμένα στη μνήμη των τριών μεγάλων ευεργετών του Έθνους Χρυσάνθου του εκ Μαδύτων, Γρηγορίου του Πρωτοψάλτου και Χουρμουζίου του Χαρτοφύλακος.
Η Καμεράτα στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών
Οι τέσσερις ορχηστρικές Σουίτες του Bach
17 Οκτωβρίου 2014 20:30 Κεντρική Σκηνή
Μετά την πολύ επιτυχημένη παρουσίαση όλων των Βρανδεμβούργιων κοντσέρτων του Μπαχ από την Καμεράτα με όργανα εποχής στη Στέγη, τον Οκτώβριο του 2012, η διεθνώς καταξιωμένη ορχήστρα και ο καλλιτεχνικός της διευθυντής, Γιώργος Πέτρου, υπόσχονται άλλη μια μοναδική εμπειρία με τη μουσική του πολυαγαπημένου Γιόχαν Σεμπάστιαν.
Τις 8 Ιουνίου 2014 στο Αμφιθέατρο του Δημαρχιακού Μεγάρου Καλυβίων Αττικής είχαμε τη τύχη και τιμή να απολαύσουμε συναυλία της Ορχήστρας Φίλων της Μουσικής «ΚΑΜΕΡΑΤΑ» με έργα των W.A. Mozart, P. I. Tchaikovsky και άλλων μεγάλων κλασικών συνθετών που διοργάνωσαν ο Δήμος Σαρωνικού και το Νομικό Πρόσωπο «ΑΡΙΣΤΟΔΙΚΟΣ» τιμώντας τον συμπατριώτη τους, Γιώργο Πέτρου, καλλιτεχνικό διευθυντή της Ορχήστρας Φίλων της Μουσικής «ΚΑΜΕΡΑΤΑ», αναγνωρίζοντας τη διεθνή καλλιτεχνική του καταξίωση και πορεία στον χώρο της μουσικής.
Η Καμεράτα με τον διευθύνων Γιώργο Πέτρου (φωτογραφία στο αμφιθέατρο Νυχά του Δημαρχιακού Mεγάρου Καλυβίων Θορικού Αττικής του Δήμου Σαρωνικού τις 8/6/2014 )
Οι περίφημες τέσσερις ορχηστρικές Σουίτες του μεγάλου Γερμανού συνθέτη ζωντανεύουν από τα μπαρόκ όργανα εποχής της Καμεράτα. Οι μεγαλειώδεις αυτές συνθέσεις, εμπνευσμένες από τη λάμψη της γαλλικής χορευτικής μπαρόκ σουίτας, είναι έργα της ώριμης περιόδου του Μπαχ.
Από τις δεξιοτεχνικές σολιστικές συνεισφορές του μπαρόκ όμποε και του μπαρόκ φαγκότου στη Σουίτα αρ. 1 περνάμε στον τρυφερό διάλογο ανάμεσα στο φλάουτο τραβέρσο και τα έγχορδα της Σουίτας αρ. 2, με την περίφημη “Bandinerie”, ένα από τα διασημότερα… ringtones των κινητών τηλεφώνων!
Το μεγαλείο του ήχου της φυσικής μπαρόκ τρομπέτας και τα τύμπανα εποχής με φυσικό δέρμα πλαισιώνουν μια από τις πιο συγκινητικές μελωδίες που γράφτηκαν ποτέ: το περίφημο “Air” για έγχορδα, από τη Σουίτα αρ. 3.
Η Σουίτα αρ. 4 αντιπαραβάλλει σολιστικούς διαλόγους ανάμεσα σε ομάδες: τρεις τρομπέτες και τύμπανα συνομιλούν αριστοτεχνικά με τρία όμποε και φαγκότο πλαισιωμένα από τον αιθέριο ήχο των εγχόρδων της Καμεράτα.
Παρακάτω αναλύονται απλουστευμένα από τα διαδραστικά μαθήματα για μαθητές δημοτικού της Εθνικής Λυρικής Σκηνής το τι είναι όπερα, η ιστορία και το γλωσσάρι της, που γι'αυτό τον λόγο συμπλήρωσα με πληροφορίες από τη Βικιπαίδεια :
Τι είναι η Όπερα
Όπερα, λέξη που στα ιταλικά σημαίνει έργο, είναι ένα είδος σκηνικής τέχνης όπου ένα θεατρικό κείμενο αποδίδεται από τους καλλιτέχνες τραγουδιστά, με συνοδεία ορχήστρας.
Μπορεί να υπάρχουν πεζοί διάλογοι ή μέρη απαγγελίας με μουσική συνοδεία. Η όπερα αντλεί την ξεχωριστή της γοητεία από την ένωση μουσικής και λόγου στο πλαίσιο ενός σκηνικού θεάματος.
Η όπερα αποτελεί μουσικό θεατρικό είδος, είναι δηλαδή μουσική σύνθεση που περιλαμβάνει συγχρόνως και σκηνική δράση. Οι διάλογοι των ηθοποιών της όπερας αποδίδονται με τη μορφή τραγουδιού ενώ η θεατρική παράσταση εκτυλίσσεται παρουσία ενός μουσικού συνόλου. Ως είδος θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα μουσικά επιτεύγματα του Δυτικού πολιτισμού και παραμένει ένα από τα πιο δημοφιλή μουσικά είδη.
Η Όπερα της Κοπεγχάγης
Ο όρος όπερα ειναι ο πληθυντικός του λατινικού opus που σημαίνει το έργο, δηλώνοντας έτσι την ενσωμάτωση στην όπερα πολλών καλλιτεχνικών ειδών όπως η μουσική, το θέατρο, ο χορός και η σκηνογραφία. Αποδίδεται συχνά στα ελληνικά και ως μελόδραμα, αν και ο όρος αυτός είναι ευρύτερος. Όπερα ονομάζεται επίσης το θέατρο που φιλοξενεί τις παραστάσεις.
Η Όπερα του Σίδνεϊ (Αυστραλία), ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα κτίρια στον κόσμο
Μουσική δομή
Η ποίηση της όπερας ή οι διάλογοι που αναδεικνύουν την πλοκή, αποτελεί το αποκαλούμενο λιμπρέτο (libretto), το οποίο ανάλογα με το είδος της όπερας μπορεί να είναι σοβαρό ή περισσότερο κωμικό. Υπάρχει γενικά διχογνωμία σχετικά με το αν το λιμπρέτο ή η μουσική είναι το σημαντικότερο στοιχείο σε μια όπερα. Η μουσική είναι τις περισσότερες φορές συνεχής και έχει ως απώτερο στόχο τη δραματοποίηση των δρώμενων στη σκηνή.
Είδη τραγουδιού
Η παραδοσιακή όπερα αποτελείται από δύο είδη τραγουδιού για την αφήγηση της πλοκής του έργου: το ρετσιτατίβο, το μέρος του διαλόγου που κατά κύριο λόγο προάγει τη δράση και την άρια, όπου μέσω ενός μονολόγου αποκρυσταλλώνεται μια συναισθηματική κατάσταση. Αρκετές φορές έχουμε ντουέτα ή μεγαλύτερα ακόμα φωνητικά σύνολα, χωρίς να λείπουν -αν και είναι σπανιότερα- χορωδιακά μέρη.
Η στερεότυπη δομή μιας πράξης της όπερας υπαγορεύει πως οι βασικοί ήρωες-χαρακτήρες πρέπει να έχουν μια άρια σε κάθε πράξη. Επιπλέον, αποφεύγονται δύο διαδοχικές άριες ίδιου χαρακτήρα ή για τον ίδιο τύπο φωνής, ενώ το ρεπερτόριο των πρωταγωνιστών περιλαμβάνει περισσότερες άριες από το ρεπερτόριο δευτερευόντων χαρακτήρων του έργου.
Η έκταση του κοντρα-τενόρου έγκειται συχνότερα σε αντιστοιχία μ' αυτήν της κοντράλτο, παρά μ' αυτήν της μέτζο-σοπράνο. Ιδανικά, είναι η φωνή ανάμεσα στον τενόρο και την κοντράλτο, ωστόσο τα φωνητικά όριά του δεν αποτελούν στερεότυπο. Με βάση τα παραπάνω προτείνω τη μετακίνηση του κοντρα-τενόρου στο πρότυπο μία βαθμίδα προς τα κάτω, ώστε να κατατάσσεται μαζί με την κοντράλτο. --Chrysalifourfour (συζήτηση) 13:35, 27 Οκτωβρίου 2012 (UTC) )
Οι φωνές των τραγουδιστών της όπερας διακρίνονται καταρχήν σε ανδρικές και γυναικείες. Ανάλογα με αυτή την κατηγοριοποίηση διακρίνουμε τους εξής τύπους φωνών: Τύποι ανδρικών φωνών Βαθύφωνος ή μπάσσος (bass) - καλύπτει τις χαμηλότερες νότες Βαρύτονος (baritone) - καλύπτει τις ενδιάμεσες περιοχές Τενόρος (tenor) ή οξύφωνος - καλύπτει τις υψηλότερες νότες Κόντρα-τενόρος (countertenor) - καλύπτει τις υψηλότερες νότες που μπορεί να φτάσει ανδρική φωνή. Επειδή υπάρχουν μόνο λίγοι κοντρα-τενόροι παγκοσμίως, συχνά οι ρόλοι τους ερμηνεύονται από γυναίκες Τύποι γυναικείων φωνών Κοντράλτο (contralto) - καλύπτει τις χαμηλότερες νότες Μεσόφωνος ή μέτσο-σοπράνο (mezzo soprano) - καλύπτει τις ενδιάμεσες περιοχές Υψίφωνος ή σοπράνο (soprano) - καλύπτει τις υψηλότερες νότες
Στους παραπάνω τύπους μπορούν να υπάρχουν και φωνές που ανήκουν σε ενδιάμεσες κατηγορίες.
Ιστορία της όπερας
Η όπερα υπάρχει εδώ και περισσότερα από τετρακόσια χρόνια. Όλα τα είδη των τεχνών ενσωματώνονται ή μπορούν να συμπεριληφθούν στην όπερα. Μουσική, δράμα, χορός, εικαστικές και τόσες άλλες τέχνες αποτελούν μέρος μιας παράστασης. Οι όπερες αντλούν τα θέματά τους από διάφορες πηγές: μυθολογία, ιστορία, παραμύθια, θρύλους, λογοτεχνικά έργα κ.α.. Αρκεί η ιστορία να εμπνεύσει το συνθέτη. Δεν υπάρχει πολιτισμός που να μην έχει όμορφες ιστορίες για το καλό και το κακό, την αγάπη και το μίσος, τη ζωή και το θάνατο. Η μουσική έρχεται να περιγράψει, να ερμηνεύσει να ορίσει όλες αυτές τις ανθρώπινες καταστάσεις. Ο συνδυασμός της μουσικής και του λόγου είναι αυτός που προκαλεί στην όπερα, και γενικά σε όλα τα είδη του μουσικού θεάτρου, τόσο ισχυρά συναισθήματα.
Το παλαιότερο ιστορικά έργο που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως όπερα χρονολογείται περίπου στα 1597 και είναι η Δάφνη των Τζάκοπο Πέρι και Οτάβιο Ρινουτσίνι. Το έργο αυτό αποτέλεσε ουσιαστικά μια προσπάθεια μίμησης του κλασικού αρχαίου ελληνικού δράματος. Η Δάφνη δεν είχε διασωθεί. Ένα μεταγενέστερο έργο του Πέρι, η Ευρυδίκη, αποτελεί το παλαιότερο μουσικό κείμενο (παρτιτούρα) όπερας που διασώζεται έως σήμερα.
Σημαντική προϋπόθεση για την ανάπτυξη του είδους ήταν και η μονωδία. Το είδος αυτό αναπτύχθηκε από τους Ιταλούς συνθέτες στα τέλη του 16ου αιώνα. Η γέννηση της όπερας τοποθετείται γεωγραφικά στην Ιταλία, ωστόσο έγινε τόσο δημοφιλές είδος που σύντομα εξαπλώθηκε και στη Γερμανία, τη Γαλλία, την Αγγλία, την Ισπανία και τη Ρωσία. Το 1637, στη Βενετία, κτίστηκε και το πρώτο θέατρο αποκλειστικά για παραστάσεις όπερας ενώ ακολούθησαν μόνο στην πόλη της Βενετίας επιπλέον 16 ανάλογα θέατρα, ενδεικτικό της απήχησης που είχε το είδος.
Οι πρώτες όπερες χαρακτηρίζονταν ως dramma per musica, δηλάδή το δράμα μέσω μουσικής και το 17ο ή 18ο αιώνα η πλοκή στις περισσότερες όπερες βασιζόταν στη μυθολογία ή σε ιστορικά γεγονότα. Η θεματολογία τους ήταν σοβαρή (opera seria) ή ακόμα και κωμική (opera buffa).
Η εποχή της Αναγέννησης (τέλος 16ου – αρχές 17ου αιώνα)
Η όπερα είναι το αποτέλεσμα της προσπάθειας μιας παρέας μορφωμένων ανθρώπων στα τέλη του 16ου αιώνα να αναβιώσουν την αρχαία ελληνική τραγωδία. Η παρέα αυτή ονομάστηκε Φλωρεντινή Καμεράτα, δηλαδή παρέα της Φλωρεντίας, ή Καμεράτα του Μπάρντι, από το όνομα του ευγενή που οργάνωνε τις συναντήσεις στο αρχοντικό του. Κυρίαρχη μορφή της ομάδας αυτής ήταν ο Βιντσέντζο Γκαλιλέι, φημισμένος συνθέτης και πατέρας του μεγάλου αστρονόμου. Η πρώτη όπερα, που παίχτηκε ποτέ, παρουσιάστηκε στη Μάντοβα το 1607 και δεν ήταν άλλη από τον περίφημο Ορφέα του Κλάουντιο Μοντεβέρντι, έργο που εξακολουθεί να παρουσιάζεται μέχρι σήμερα. Μέσα σε λίγες δεκαετίες η όπερα έγινε μόδα και η ξακουστή πόλη της Βενετίας στα μέσα του 17ου αιώνα είχε αποκτήσει τριάντα λυρικά θέατρα.
Η εποχή του Μπαρόκ (1600-1750)
Με κυρίαρχους συνθέτες τον Γκέοργκ Φρήντριχ Χαίντελ και τον Αντόνιο Βιβάλντι και με θέματα δανεισμένα κυρίως από την ελληνορωμαϊκή μυθολογία αλλά και από το επικό ποίημα Η απελευθέρωση της Ιερουσαλήμ του Τορκουάτο Τάσσο, η μπαρόκ όπερα άνθησε στις αυλές βασιλιάδων και αριστοκρατών. Οι όπερες εκείνης της εποχής αποτελούνται από πολλές άριες, που ακολουθούν η μία την άλλη. Λίγο μετά το 1750 ο συνθέτης Κρίστοφ Βίλλιμπαλντ Γκλουκ ανανέωσε την όπερα απλουστεύοντας το τραγούδι: αφαιρεσε από τις άριες τα πολλά στολίδια, που δεν άφηναν το κοινό να καταλάβει τα λόγια. Επίσης, έδωσε στην ορχήστρα πιο σημαντικό ρόλο.
Η ανάπτυξη της μπαρόκ όπερας συντελέστηκε κυρίως στη Ρώμη και τη Βενετία. Ένα από τα έργα που καθιέρωσαν την όπερα της Ρώμης ήταν το Sant'Alesio του Στέφανο Λάντι, στα 1632. Η παρουσία όμως του Κλάουντιο Μοντεβέρντι ήταν αυτή που βοήθησε την μπαρόκ όπερα να φθάσει στην ακμή της αλλά και να μετατραπεί από είδος ψυχαγωγίας της αριστοκρατίας της εποχής σε περισσότερο "λαϊκό" είδος ευρύτερης απήχησης. Το έργο Ορφέας του Μοντεβέρντι αποτελεί ίσως την παλαιότερη όπερα η οποία εκτελείται και σήμερα.
Η ανάπτυξη της ιταλικής σοβαρής όπερας ξεκίνησε με το έργο του ποιητή Apostolo Zeno (1688-1750) ο οποίος απέκλεισε τα κωμικά επεισόδια και αφαίρεσε από τα λιμπρέτι τις περιττές σκηνές δίνοντας έμφαση στον διδακτικό χαρακτήρα της όπερας. Οι χαρακτήρες των έργων σταδιακά άρχισαν να αποτελούν περισσότερο σύμβολα συγκεκριμένων ηθικών αξιών ή αρετών. Σημαντικό ρόλο στη σταθεροποίηση της μορφής της opera seria διαδραμάτισε και ο Pietro Trapassi (ή Metastasio), τα θέματα του οποίου στηρίζονταν πάνω σε μύθους της αρχαίας Ελλάδας και είχαν ως πρωταρχικό σκοπό την πνευματική και ηθική εξύψωση του ακροατή-θεατή. Μεταξύ των πράξεων μιας σοβαρής όπερας παρεμβαλλόταν συχνά και ένα σύντομο κωμικό ιντερλούδιο που αποσκοπούσε στη χαλάρωση των θεατών μέσω της σάτιρας ή της παρωδίας, μια μορφή διαλείμματος. Η πλοκή στα ιντερλούδια διέφερε συνήθως από αυτή της σοβαρής όπερας και σταδιακά αυτονομήθηκαν σχηματίζοντας έτσι ένα νέο είδος, το ιντερμέδιο (intermezzo), με σημαντική ανάπτυξη κυρίως στη Νάπολη την περίοδο 1710-1730.
Η Κλασική εποχή (τέλος 18ου - αρχές 19ου αιώνα)
Στο πνεύμα του Διαφωτισμού, λίγο πριν τη Γαλλική Επανάσταση,ο Μότσαρτ συνέβαλε καθοριστικά στη μετεξέλιξη της όπερας σε πιο λαϊκό είδος, γράφοντας έργα που τα παρακολουθούσαν όχι μόνον οι αριστοκράτες αλλά και το ευρύτερο κοινό. Αυτό το πέτυχε συνθέτοντας όπερες στην γλώσσα των συμπολιτών του, δηλαδή στα γερμανικά. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι ο Μαγικός αυλός.
Την ίδια εποχή σε όλη την Ευρώπη αναπτύχθηκε η κωμική όπερα. Βασικό της χαρακτηριστικό είναι ότι τα κείμενα είναι στη γλώσσα κάθε χώρας – στα ιταλικά, στα γαλλικά, στα αγγλικά, στα ισπανικά, στα γερμανικά - και ότι τα θέματα είναι σύγχρονα με την εποχή, δηλαδή δεν είναι εμπνευσμένα από τη μυθολογία ή την ιστορία.
Γαλλική όπερα
Σε αντιδιαστολή -- και ίσως ανταγωνισμό -- με την Ιταλική όπερα, αναπτύχθηκε μια ξεχωριστή παράδοση Γαλλικής όπερας, με έργα γραμμένα στη γαλλική γλώσσα, της οποίας ιδρυτής θεωρείται ο Ζαν Μπατίστ Λυλί. Η γέννηση της γαλλικής όπερας χρονολογείται επισήμως στα 1669 με την ταυτόχρονη επανασύσταση της Βασιλικής Ακαδημίας Μουσικής από τον Lully. Ως πρόδρομοι της αναφέρονται συχνά η γαλλική τραγωδία, τα χορευτικά μπαλέτα στις βασιλικές αυλές αλλά και η ιταλική όπερα. Οι όπερες του Lully αποτελούνταν από πέντε πράξεις και έναν πρόλογο ενώ περιελάμβαναν και χορευτικά μέρη μπαλέτου. Η μουσική διαδραμάτιζε εξίσου σημαντικό ρόλο με το κείμενο, το οποίο συχνά περιείχε θετικές αναφορές στην βασιλική εξουσία. Οι μεταγενέστερες όπερες του Ζαν Φιλίπ Ραμώ δεν είχαν γενικά μεγάλη απήχηση ενώ οι μικρές αποκλίσεις τους από την παράδοση του Lully προκάλεσαν την αντίδραση αρκετών κριτικών της εποχής σε συνδυασμό και με την άνοδο της ιταλικής όπερας μέσα στην Γαλλία. Η ανάμιξη της παραδοσιακής γαλλικής όπερας του Lully με την ιταλική όπερα ή με άλλες επιρροές όπως το τραγούδι bel cantoοδήγησε τελικά στη δημιουργία της Grand Opera (Μεγάλη Όπερα), ένα από τα πιο εκλεπτυσμένα οπερετικά είδη του 19ου αιώνα. Η μεταρρύθμιση στην όπερα
Η δομή της σοβαρής όπερας θεωρήθηκε από αρκετούς Ιταλούς συνθέτες δύσκαμπτη και απόλυτη, γεγονός που τους οδήγησε σε μια σειρά μεταρρυθμίσεων με απώτερο σκοπό να γίνει η όπερα περισσότερο φυσική και ρεαλιστική. Πρώτα δείγματα τροποποιήσεων ήταν νέες μορφές άριας, η χρήση μεγαλύτερων φωνητικών συνόλων και η ενίσχυση του ρόλου της ορχήστρας. Οι σημαντικότεροι συνθέτες της μεταρρύθμισης στην όπερα ήταν οι Ιταλοί Νικολό Τζομμέλλι (1714-1774) και Τομμάζο Τραέτα (1727-1779). Είναι άξιο αναφοράς το γεγονός πως αυτοί οι συνθέτες είχαν εργαστεί και σε γαλλικές βασιλικές αυλές, με αποτέλεσμα οι όπερες τους να διακρίνονται από ένα κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, συνδυάζοντας τη γαλλική με την ιταλική όπερα. Τελικά, ο συνθέτης που καθιέρωσε ένα νέο τύπο όπερας αναμιγνύοντας τη γαλλική με την ιταλική οπερετική παράδοση ήταν ο Κρίστοφ Βίλιμπαλντ Γκλουκ (1714-1787), γεννημένος στη Βαυαρία και βασιλικός συνθέτης στην αυλή της Βιέννης. Ο Γκλουκ απλοποίησε σημαντικά τη μουσική δομή της όπερας, πρόσθεσε την εισαγωγή ως αναπόσπαστο μέρος του δράματος, χρησιμοποίησε τη χορευτική μουσική της γαλλικής όπερας ενώ σε πολλές από τις δικές του όπερες συνέθεσε μεγάλες ενιαίες σκηνές με ανάμιξη ρετσιτατίβων και αριών. Σημαντικότερα έργα του θεωρούνται ο Ορφέας, το Ορφέας και Ευριδίκη, η Αρμίδα, η Ιφιγένεια εν Αυλίδι και η Ιφιγένεια εν Ταύροις. Η επιρροή του είναι εμφανής και σε μεταγενέστερες όπερες των Λουίτζι Κερουμπίνι (1760-1842), Γκασπάρο Σποντίνι (1774-1851) και Εκτόρ Μπερλιόζ (1803-1869). Γερμανική όπερα
Στην Γερμανία παρατηρήθηκε η δημιουργία του αποκαλούμενου singspiel, ένα είδος γερμανικής κωμικής όπερας. Σημαντικότερο δείγμα αυτού του είδους αποτελεί κατά γενική ομολογία ο Μαγικός Αυλός (1791) του Μότσαρτ, που τοποθετείται πολύ υψηλά σε ολόκληρη τη γερμανική παράδοση και αποτέλεσε και τη βάση για την ανάπτυξη της γερμανικής ρομαντικής όπερας. Στις αρχές του 19ου αιώνα παρουσιάζεται η μοναδική όπερα του Μπετόβεν (Fidelio) καθώς και οι όπερες των Καρλ Μαρία φον Βέμπερ και Χάινριχ Μάρσνερ, που περιέχουν στοιχεία του γερμανικού singspiel και μελοδράματος, ενώ αποτελούν σημαντικές επιρροές στα έργα τουΡίχαρντ Βάγκνερ. Οι όπερες του Βάγκνερ στιγμάτισαν το είδος με το μεγαλειώδες ύφος τους και καινοτόμησαν ως προς την ανάμειξη του ρετσιτατίβο και της άριας, ταυτόχρονα με τη διαρκή συνοδεία της ορχήστρας δημιουργώντας την αίσθηση μιας διαρκούς μελωδίας που διακόπτεται σε κεντρικά σημεία της πλοκής. Η Ρομαντική περίοδος(1827-1900)
Η όπερα Φιντέλιο του Μπετόβεν φαίνεται να είναι το έργο που οδηγεί σε μια νέα εποχή για την λυρική τέχνη. Η έκφραση έντονων προσωπικών συναισθημάτων, ουσιαστικό στοιχείο του Ρομαντισμού, κυριαρχεί και στους Ιταλούς συνθέτες της εποχής: Ροσσίνι, Μπελλίνι και Ντονιτσέττι. Ο πιο φημισμένος όμως συνθέτης της περιόδου αυτής ήταν ο Ιταλός Τζουζέππε Βέρντι.
Την ίδια εποχή με τον Βέρντι, στη Γερμανία ο Ρίχαρντ Βάγκνερ ανατρέχει για μία ακόμα φορά στα ιδεώδη της αρχαίας Ελλάδας και επιχειρεί το ακόμα πιο σφιχτό πάντρεμα του λόγου με τη μουσική και το θέαμα. Πιστεύει ότι η όπερα δεν είναι απλώς ψυχαγωγία, αλλά έχει τη δύναμη να διαπαιδαγωγήσει ανθρώπους, όπως έκανε το θέατρο στην αρχαιότητα. Λίγο αργότερα, ο Ρίχαρντ Στράους, κληρονόμος της βαγκνερικής παράδοσης, στρέφεται σε θέματα εμπνευσμένα από την αρχαιότητα. Παράλληλα, κυρίως στο Παρίσι και στη Βιέννη αναπτύχθηκαν και νέα είδη όπως η οπερέτα, που συνδυάζει την ανάλαφρη θεματική με περισσότερη πρόζα.
Η όπερα τον 19ο αιώνα
Πέρα από τη ρομαντική όπερα της Γερμανίας, η ιταλική όπερα, στις αρχές του 19ου αιώνα χαρακτηρίζεται από την παρουσία συνθετών όπως ο Τζουζέπε Βέρντι, οΤζοακίνο Ροσσίνι, ο Γκαετάνο Ντονιτσέτι και ο Βιντσέντσο Μπελλίνι. Στην ιταλική όπερα της εποχής αυτής, οι άριες χωρίζονται συνήθως σε δύο μέρη, ένα μέρος αργού ρυθμού που διαδέχεται ένα γρήγορο ρυθμικά μουσικό τμήμα. Ανάμεσα στις σημαντικότερες όπερες αυτής της περιόδους ανήκουν ο Κουρέας της Σεβίλλης(1816), κωμική όπερα του Ροσσίνι, καθώς και αρκετές τραγωδίες του Ντονιτσέττι όπως η Lucia di Lammermoor (1835). Στο δεύτερο μισό του αιώνα κυριαρχεί η μορφή του συνθέτη Τζουζέπε Βέρντι με σημαντικές όπερες όπως το Rigoletto (1851), η Τραβιάτα και η Αΐντα. H τραγική όπερα του Βέρντι Οθέλος (1887) και η κωμική όπερα του Φάλσταφ (1893) περιέχουν λιμπρέτι του Αρρίγκο Μπόιτο βασισμένα σε έργα του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ. Στα τέλη του 19ου αιώνα, έκανε την εμφάνισή του και το στυλ όπερας Βερισμός που χαρακτηρίζεται ως ένα συναισθηματικό και ρεαλιστικό μελόδραμα. Το είδος αυτό υπηρέτησε μεταξύ άλλων και ο Τζιάκομο Πουτσίνι, ένας από τους σημαντικότερους διαδόχους του Βέρντι, ειδικότερα με τις όπερες La Boheme (1896) και Tosca (1900).
Στη Γερμανία του 19ου αιώνα ξεχώρισε το έργο του Ρίχαρντ Βάγκνερ. Βερισμός
Ο Ιταλός Τζάκομο Πουτσίνι παίρνει τη σκυτάλη από τον Βέρντι αλλά θέλει η μουσική του να ηχεί πιο ρεαλιστική και οι ήρωές του να μοιάζουν πιο αληθινοί. Γι'αυτό, το κίνημα στο οποίο εντάσσονται αρκετά έργα του ονομάζεται βερισμός, από την ιταλική λέξη vero που σημαίνει αλήθεια.
Εθνικές σχολές
Βασικό στοιχείο της Ρομαντικής περιόδου είναι η δημιουργία και ενδυνάμωση εθνικών κρατών, που βασίζονται στη γλώσσα και στον πολιτισμό κάθε λαού. Έτσι, σταδιακά αναπτύχθηκαν «εθνικές» σχολές μουσικής σε όλα τα κράτη. Οι όπερες αντλούσαν τα θέματά τους συνήθως από την ιστορία ή την παράδοση κάθε τόπου και η μουσική στηριζόταν στην παραδοσιακή μουσική κάθε λαού. Πιο γνωστές είναι σήμερα αρκετές όπερες από την ανατολική Ευρώπη και τη Ρωσία, που έγραψαν συνθέτες όπως ο Τσέχος Σμέτανα ή ο Ρώσος Μούσσογκσκι.
Ελλάδα
Στη χώρα μας συνθέτες όπερας υπάρχουν ήδη από τον 19ο αιώνα. Ο Ζακυνθινός ΠαύλοςΚαρρέρ (ή Καρρέρης) εμπνεύστηκε όπερες από την ελληνική Επανάσταση, όπως ο Μάρκος Μπότσαρης, η Κυρά Φροσύνη και Δέσπω, ηρωίς του Σουλίου. Ο Κερκυραίος Σπυρίδων Σαμάρας σταδιοδρόμησε κυρίως στην Ιταλία, όπου έργα του παίχτηκαν ακόμα και στη Σκάλα του Μιλάνου. Μία σύνθεσή του, τη γνωρίζουμε όλοι: είναι ο Ύμνος των Ολυμπιακών Αγώνων Αρχαίο πνεύμα αθάνατο σε ποίηση Κωστή Παλαμά.Στον 20ο αιώνα ο κυριότερος Έλληνας συνθέτης όπερας είναι ο Μανώλης Καλομοίρης, που μεταξύ άλλων έχει μελοποιήσει έργα του Νίκου Καζαντζάκη.
Ο 20ος αιώνας
Στον 20ο αιώνα δημιουργούνται πολλά ρεύματα στις τέχνες και στη μουσική. Ορισμένοι συνθέτες, όπως ο Άλμπαν Μπεργκ καιο Ίγκορ Στραβίνσκι, θέλουν να γυρίσουν σελίδα και να απαλλαγούν από τον τρόπο έκφρασης του Ρομαντισμού. Άλλοι, όπως ο Κλωντ Ντεμπυσσύ επηρεάζονται από την παραδοσιακή μουσική ασιατικών πολιτισμών, την οποία γνώρισαν τότε για πρώτη φορά, χάρη σε παγκόσμιες εκθέσεις που έγιναν σε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Σε άλλους, όπως ο Σεργκέι Προκόφιεφ και ο Ντμίτρι Σοστακόβιτς, το σοβιετικό καθεστώς επιβάλλει πως θα γράφουν. Κάποιοι άλλοι, όπως ο Κουρτ Βάιλ, συνθέτουν αντιδρώντας στο ναζιστικό καθεστώς που τελικά οδήγησε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στην ανατολική Ευρώπη εμφανίζονται αρκετοί συνθέτες με ξεχωριστή μουσική γλώσσα, όπως ο Τσέχος Λέος Γιάνατσεκ και ο Ούγγρος Μπέλα Μπάρτοκ. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο όλο και περισσότεροι αμερικανοί συνθέτες, όπως ο Φίλιπ Γκλας και ο Τζον Άνταμς, ασχολούνται με την όπερα.
Ανακεφαλαίωση
Η όπερα είναι μία τέχνη που δημιουργήθηκε κατά την περίοδο της Αναγέννησης, όταν μορφωμένοι άνθρωποι στη Φλωρεντία θέλησαν να αναβιώσουν το αρχαίο ελληνικό θέατρο. Η νέα τέχνη ακολούθησε την ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος και την πολιτική ιστορία αρχικά της Ευρώπης και στον 20ο αιώνα ολόκληρου του κόσμου.Η θεματολογία και η μουσική προσδιορίστηκαν από το ανθρωπιστικό πνεύμα της Αναγέννησης, τις αξίες του Διαφωτισμού κατά τον 18ο αιώνα, τις κοινωνικές ανατροπές που επέφερε η Γαλλική Επανάσταση, την ανάγκη της ξεχωριστής έκφρασης κάθε έθνους κατά την εποχή του Ρομαντισμού, το ερευνητικό πνεύμα και την ανάγκη για διαρκώς νέες κατακτήσεις στον 20ο αιώνα. Στην Ελλάδα παίζονταν όπερες ήδη από τον 18ο αιώνα ενώ Έλληνες συνθέτες γράφουν έργα από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα.
Γλωσσάρι
Α καππέλλα: Μουσική που τραγουδιέται από τη χορωδία χωρίς συνοδεία μουσικών οργάνων,όπως γινόταν π.χ.την εποχή της Αναγέννησης στην Καππέλλα Σιστίνα στο Βατικανό.
Αντίστιξη: Όταν πολλές φωνές τραγουδούν συγχρόνως διαφορετικές μελωδικές γραμμές, αλλά όλες μαζί ακούγονται όμορφα.
Αρμονία: Όταν πολλές φωνές τραγουδούν συγχρόνως από μια διαφορετική νότα, αλλά όλες μαζί ταιριάζουν όμορφα στο αυτί μας. Για παράδειγμα, με μια κίνηση του χεριού μπορούμε να παίξουμε στο πιάνο ή στην κιθάρα περισσότερες νότες ταυτόχρονα,που όλες μαζί θα ηχούν ωραία.
Άρια: Έτσι λέμε ένα τραγούδι στην όπερα. Η άρια παίζει σημαντικό ρόλο. Μέσω αυτής ο ήρωας εκφράζει τα συναισθήματά του,τις σκέψεις του και αποκαλύπτεται ο χαρακτήρας του.
Βαθύφωνος (μπάσος): Η χαμηλότερη αντρική φωνή. Μοιάζει με το τρομπόνι. Συχνά ερμηνεύει ρόλους ηλικιωμένων και σοφών ανδρών ή και κωμικούς ρόλους. Ο Ντον Μπαζίλιο είναι βαθύφωνος.
Βαρύτονος: Η μεσαία αντρική φωνή. Μοιάζει με το κόρνο ή το τσέλο. Συχνά είναι αντίπαλος του τενόρου και διεκδικεί την αγαπημένη του κεντρικού ρομαντικού ήρωα.Ο Φίγκαρο είναι βαρύτονος.
Έγχορδα: Τα όργανα της κλασικής ορχήστρας που ο ήχος τους παράγεται από τον παλμό των χορδών. Στην ομάδα αυτή ανήκουν το βιολί, η βιόλα, το βιολοντσέλο και το κοντραμπάσο.
Εισαγωγή: Είναι ένα ορχηστρικό κομμάτι, που ακούγεται συνήθως πριν σηκωθεί η αυλαία. Σκοπό έχει να μας εισάγει στη διάθεση του έργου, να καταλάβουμε αν είναι χαρούμενο ή τραγικό. Μπορεί να λέγεται επίσης ουβερτούρα ή πρελούδιο ή, σε όπερες του μπαρόκ, συμφωνία.
Κοντράλτο: Η χαμηλότερη γυναικεία φωνή. Μοιάζει με τη βιόλα. Συχνά, στη ρομαντική όπερα ερμηνεύουν χαρακτήρες ηλικιωμένων γυναικών ή μαντισσών.
Κουαρτέτο: Όταν τέσσερις μουσικοί παίζουν μαζί ή όταν τέσσερις τραγουδιστές τραγουδούν μαζί.
Κουίντα: Πλάγιο παραπέτασμα στη σκηνή του θεάτρου, που κρύβει τη θέα προς τα παρασκήνια.
Κρουστά: Όργανα της κλασικής ορχήστρας που ο ήχος τους παράγεται είτε όταν τα κτυπάμε με ειδικές ξύλινες μπαγκέτες είτε όταν τα κτυπάμε μεταξύ τους.Τέτοια όργανα είναι τα τύμπανα, η γκραν κάσα, τα κύμβαλα, το τρίγωνο, το ταμπούρο κ.ά.
Λάιτ μοτίφ: Όρος που προέρχεται από ταΓερμανικά και σημαίνει «καθοδηγητικό μοτίβο». Πρόκειται για μια μελωδία ή γενικά μια μουσική ιδέα που συμβολίζει ένα πρόσωπο, χώρο, ιδέα, σκέψη, θεϊκή παρέμβαση. Κάθε φορά που την ακούμε καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για το ίδιο πράγμα. Το λάιτ μοτίφ είναι χαρακτηριστικό στοιχείο στις όπερες του Βάγκνερ.
Λιμπρέτο: Το κείμενο της όπερας. Ο συγγραφέας που το γράφει λέγεται λιμπρετίστας.
Μεσόφωνος (μετζοσοπράνο): Η μεσαία γυναικεία φωνή. Μοιάζει με το όμποε ή το κλαρινέτο στη χαμηλή του έκταση. Οι ρόλοι που ερμηνεύει είναι πολυποίκιλοι: μητέρες, τσιγγάνες, μάγισσες, υπηρέτριες. Μερικές φορές ερμηνεύει και ρόλους νέων ανδρών. Η Μπέρτα στο έργο μας είναι μεσόφωνοςήκοντράλτο.
Μιούζικαλ: Μουσικό θεατρικό έργο ανάλογο με την όπερα αλλά με περισσότερους διαλόγους πρόζας, δηλαδή χωρίς τραγούδι. Συνήθως, η υπόθεση έχει καλό τέλος. Εμφανίζεται κυρίως στις αγγλοσαξονικές χώρες κατά τον 20ο αιώνα.
Μπελ κάντο: Στα Ιταλικά σημαίνει «ωραίο τραγούδι». Στην ουσία είναι μία τεχνική των τραγουδιστών της όπερας. Άνθισε στην ιταλική όπερα του μπαρόκ. Επίσης, ορισμένοι αναφέρονται με αυτό τον όρο και σε Ιταλούς συνθέτες του Ρομαντισμού, στο Ροσσίνι, το Μπελλίνι και το Ντονιτσέττι.
Ντουέτο: Όταν δύο μουσικοί παίζουν μαζί ή όταν δύο τραγουδιστές τραγουδούν μαζί.
Οπερέτα: Μουσικό θεατρικό είδος. Στις οπερέτες η υπόθεση είναι πιο ανάλαφρη από την όπερα, η μουσική εύθυμη και υπάρχουν πολλοί πεζοί διάλογοι.Το τέλος του έργου είναι συνήθως καλό. Η οπερέτα καλλιεργήθηκε κυρίως στο Παρίσι και στην Βιέννη. Και στην Ελλάδα, όμως, έχουμε εξαίρετους συνθέτες οπερέτας όπως ο Θεόφραστος Σακελλαρίδης και ο Νίκος Χατζηαποστόλου.
Παρασκήνια: Ό,τι βρίσκεται πλάι, πίσω και κάτω από τη σκηνή.
Πνευστά: Όργανα της ορχήστρας, των οποίων ο ήχος παράγεται με το φύσημα στο επιστόμιο του οργάνου. Χωρίζονται σε ξύλινα, όπως το φλάουτο, το όμποε, το κλαρινέτο, το φαγκότο και το σαξόφωνο, που όμως σπάνια παίζει στην ορχήστρα και σε χάλκινα, όπως η τρομπέτα, το κόρνο, το τρομπόνι και η τούμπα.
Πράξη: Κάθε θεατρικό έργο χωρίζεται σε πράξεις. Κάθε πράξη έχει τη δική της υπόθεση και τη δική της κορύφωση. Τα έργα που έχουν μια μόνον πράξη λέγονται μονόπρακτα.
Ρετσιτατίβο: Έτσι λέγεται η τραγουδιστή απαγγελία ενός ή περισσότερων μονωδών. Στα μέρη αυτά προχωράει γρήγορα.
Σκάμμα (ή τάφρος) της ορχήστρας: Ο χώρος που βρίσκεται μπροστά και λίγο χαμηλότερα από τη σκηνή. Εκεί μπαίνουν οι μουσικοί της ορχήστρας για να παίξουν. Είναι απαραίτητο ο χώρος αυτός να είναι πιο χαμηλά από τη σκηνή έτσι ώστε οι μουσικοί της ορχήστρας να μην εμποδίζουν τους θεατές να βλέπουν καλά.
Σκηνή: Σκηνή του θεάτρου είναι ο χώρος όπου παίζουν οι ηθοποιοί και οι τραγουδιστές. Σκηνή ενός έργου είναι ένα μέρος από μία πράξη του.
Σκηνικά: Είναι ο,τιδήποτε δημιουργεί την εικόνα μιάς παράστασης. Μπορεί να είναι κατασκευές που απεικονίζουν κτήρια ή ένα απλό πανί στο οποίο έχουν ζωγραφιστεί τοπία ή ό,τι άλλο αποφασίσουν ο σκηνοθέτης με τον σκηνογράφο.
Σταγκόνια: Είναι οι μεγάλες σιδερένιες βέργες που βρίσκονται πάνω από τη σκηνή. Πάνω στα σταγκόνια οι τεχνικοί κρεμούν τα φώτα ή και τα σκηνικά.
Τενόρος (οξύφωνος): Η ψηλότερη αντρική φωνή. Μοιάζει με την τρομπέτα. Συνήθως, στη ρομαντική όπερα υποδύεται τον ήρωα. Ο κόμης Αλμαβίβα είναι τενόρος.
Τρίο: Όταν τρεις μουσικοί παίζουν μαζί ή όταν τρεις τραγουδιστές τραγουδούν μαζί.
Υψίφωνος (σοπράνο): Η ψηλότερη γυναικεία φωνή. Μοιάζει με το βιολί και το φλάουτο σε έκταση και ποιότητα. Η υψίφωνος συχνά είναι η κύρια ηρωίδα της όπερας και εκφράζει την αγνότητα και τη νεανικότητα. Η Ροζίνα στον Κουρέα της Σεβίλλης ερμηνεύεται στην παράστασή μας από υψίφωνο.Φινάλε: Το τελικό μέρος του έργου.
Χορωδία: Είναι μια ομάδα τραγουδιστών που τραγουδούν όλοι μαζί. Η χορωδία είναι χωρισμένη κατά φωνές, αντρικές και γυναικείες και συχνά παίζει τον ρόλο που έπαιζε ο χορός στην αρχαία τραγωδία.
Επαγγέλματα της όπερας
Διευθυντής ορχήστρας: Είναι ο άνθρωπος που διευθύνει την ορχήστρα. Σε μία παράσταση όπερας συντονίζει όλο το θέαμα: διευθύνει την ορχήστρα και την χορωδία και επίσης καθοδηγεί του τραγουδιστές. Κάτι αντίστοιχο με τον καπετάνιο του πλοίου. Σε αυτόν υπακούνε όλοι. Κρατάει το ρυθμό και υποδεικνύει στους μουσικούς και τους τραγουδιστές τα συναισθήματα και το ύφος του έργου.
Ενδυματολόγος: Ο ενδυματολόγος μελετά το έργο και σχεδιάζει τα κοστούμια της παράστασης σε συνεργασία με το σκηνοθέτη. Σχεδιάζει, δηλαδή, σύμφωνα με τη δική του φαντασία, τι φοράει ο κάθε ήρωας σε κάθε σκηνή. Σύμφωνα με τα σχέδια του ενδυματολόγου αγοράζονται τα υφάσματα και φτιάχνονται τα κοστούμια.
Ζωγράφος: Ζωγραφίζει τα σκηνικά που τοποθετούμε στη σκηνή. Μπορεί να τα βάψει με ένα χρώμα, αλλά και να ζωγραφίσει ολόκληρη εικόνα με πολλές λεπτομέρειες. Επίσης, ζωγραφίζει και τα φόντα που συμπληρώνουν τα σκηνικά επί σκηνής και μας δείχνουν το βάθος του χώρου ή τον ορίζοντα ή και μόνο τον ουρανό.
Κατασκευαστής ειδών φροντιστηρίου: Φροντιστήριο, στο θέατρο, ονομάζεται κάθε αντικείμενο που χρησιμοποιείται στη σκηνή. Τα αντικείμενα ονομάστηκαν έτσι επειδή «φροντίζουν» να γίνει σωστά η παράσταση.Ο κατασκευαστής ειδών φροντιστηρίου είναι εκείνος που κατασκευάζει τέτοια αντικείμενα, τα οποία χρειάζονται για να παίξουμε ένα έργο. Μπορεί να φτιάξει κάθε αντικείμενο που μπορούμε να φανταστούμε, όπως κλειδιά, ψεύτικα ψαλίδια, πουγκιά, ομπρέλες, μάσκες, και πολλά άλλα.
Κατασκευαστής ενδυμάτων: Σχεδιάζει και ράβει τα κοστούμια που χρησιμοποιούνται στο έργο, ακολουθώντας τα σχέδια του ενδυματολόγου. Κόβει το σχήμα του κάθε κοστουμιού σε ένα ύφασμα που στη συνέχεια ράβεται. Επίσης, προσθέτει στα κοστούμια διακοσμητικά στοιχεία. Αρκετές φορές,ο κατασκευαστής ενδυμάτων, επιμελείται και φροντίζει την ένδυση των καλλιτεχνών.
Μονωδός: Έτσι λέγεται ο τραγουδιστής της όπερας. Δεν φτάνει μια όμορφη φωνή για να τραγουδήσει κανείς στην όπερα. Οι επίδοξοι τραγουδιστές όπερας χρειάζονται πολύχρονη συστηματική δουλειά για να μπορέσουν να τραγουδήσουν σε ένα λυρικό θέατρο. Αντίθετα με τους τραγουδιστές της εμπορικής μουσικής, οι λυρικοί τραγουδιστές σπανίως χρησιμοποιούν μικρόφωνο. Ο μονωδός χρησιμοποιεί το ίδιο του το σώμα ως φυσική ενίσχυση. Η δύναμη του διαφράγματος καθώς και οι κοιλότητες του προσώπου παίζουν καθοριστικό ρόλο στην ένταση και στην ποιότητα της φωνής του. Ας μην ξεχνάμε ότι η φωνή του πρέπει να περάσει τον όγκο της ορχήστρας και να φτάσει ακόμη και στα τελευταία καθίσματα του θεάτρου.
Πλαστικός ζωγράφος: Επιμελείται όλα τα μέρη των σκηνικών που είναι ανάγλυφα, δηλαδή που πρέπει να σκαλιστούν πάνω σε μία επιφάνεια. Μπορεί να φτιάξει έναν άγριο τοίχο, αλλά και μία ωραία ανάγλυφη εικόνα. Επίσης, φτιάχνει όλα τα γλυπτά, αν χρειαζόμαστε γλυπτά στην παράσταση.
Σκηνοθέτης: Είναι ο άνθρωπος που αποφασίζει τον τρόπο με τον οποίο θα παρουσιαστεί το έργο. Αποφασίζει πως θα είναι η εικόνα της παράστασης, δηλαδή αυτό το οποίο θα βλέπουμε. Δίνει οδηγίες στον σκηνογράφο και στον ενδυματολόγο και καθοδηγεί τους τραγουδιστές.
Σκηνογράφος: Ο σκηνογράφος μελετά το έργο και σχεδιάζει το σκηνικό της παράστασης με βάση τις επιθυμίες του σκηνοθέτη. Σχεδιάζει, δηλαδή, τον τόπο και το χώρο που φαντάζεται ότι συμβαίνουν τα γεγονότα που περιγράφει το έργο. Φαντάζεται όλη την ατμόσφαιρα του έργου. Από τα σχέδια του σκηνογράφου φτιάχνονται τα σκηνικά, δηλαδή, τα σπίτια, τα τοπία, τα δέντρα, καθώς και όλα τα αντικείμενα που χρειάζονται για να παιχτεί το έργο.
Συνθέτης: Είναι αυτός που έχει γράψει τη μουσική του έργου.
Σχαρίστας: Χειρίζεται όλους του μηχανισμούς της σκηνής που δίνουν κίνηση στα κινητά μέρη του σκηνικού, προς όλες τις κατευθύνσεις. Οι μηχανισμοί μπορεί να είναι ηλεκτροκίνητοι ή μηχανοκίνητοι.
Σχεδιαστής κομμωτής: Χτενίζει τα μαλλιά των καλλιτεχνών ώστε να ταιριάζουν με το ύφος του ρόλου τους. Το χτένισμα συμπληρώνει την εικόνα του κάθε ήρωα όταν φοράει το κοστούμι του. Ο σχεδιαστής κομμωτής συχνά είναι και περουκιέρης, δηλαδή, κατασκευάζει περούκες που έχουν ειδικό σχέδιο ή συχνά ακολουθούν τη μόδα μιας παλιότερης εποχής.
Σχεδιαστής μακιγιάζ: Είναι εκείνος που βάφει το πρόσωπο όλων των καλλιτεχνών πριν βγουν στην σκηνή, προκειμένου να τους κάνει να μοιάζουν με το ρόλο που υποδύονται. Χρησιμοποιεί ειδικές μπογιές, κρέμες κ.λπ. Έτσι, αν το απαιτεί ο ρόλος, μπορεί να μετατρέψει μία νέα και όμορφη τραγουδίστρια σε γριά μάγισσα, ή έναν όχι και τόσο νέο τραγουδιστή σε γοητευτικό νέο. Στα Ελληνικά η ειδικότητα αυτή λέγεται ψιμυθιολόγος, από την αρχαία ελληνική λέξη ψιμύθιο, που σημαίνει λευκή σκόνη, αλλά και στολίδι, φτιασίδι.
Σχεδιαστής-ράπτης καπέλων: Σχεδιάζει και κατασκευάζει τα καπέλα που φορούν οι ήρωες του έργου. Ακολουθεί τα σχέδια του ενδυματολόγου. Επίσης, φτιάχνει διακοσμητικά και συμπληρωματικά στοιχεία που μπορεί να φοριούνται στο κεφάλι, όπως διαδήματα/στέμματα, λουλούδια, στεφάνια, κορδέλες και άλλα.
Σχεδιαστής φωτισμών: Είναι εκείνος που αποφασίζει πώς ανάβουν τα φώτα στη σκηνή. Διαβάζει το έργο και συνεργάζεται μετον σκηνοθέτη, το σκηνογράφο και τον ενδυματολόγο. Αποφασίζει πόσο φως θα έχει η κάθε σκηνή του έργου και από ποια μεριά θα έρχεται το φως, ώστε να φαίνονται οι ήρωες και όλη ηδράση. Επίσης, βάζει φως για να γίνουν ειδικά εφέ (π.χ. αστραπές της βροχής).
Στο επεισόδιο της εκπομπής «ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ» με τίτλο «ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΦΑΝΗ: Η ΚΙΒΩΤΟΣ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ» παρουσιάζεται η ιδιωτική μουσική συλλογή του ερασιτέχνη μουσικολόγου και ερευνητή ΣΤΑΘΗ ΑΡΦΑΝΗ. Ο ίδιος ο συλλέκτης μιλά για το ειδικό ενδιαφέρον του που τον ώθησε στην ενασχόληση της αναζήτησης τεκμηρίων κλασικής συμφωνικής μουσικής και ξεναγεί τον θεατή στο διαμέρισμά του όπου φυλάσσονται περίπου 30. 000 δίσκοι βινυλίου, 3. 000 με 4. 000 δίσκοι 78 στροφών, 6. 000 cd, σπάνιες φωτογραφίες, κειμήλια και σχετικό έντυπο υλικό. Μέσα από την αφήγηση του ΣΤ. ΑΡΦΑΝΗ δίνονται στοιχεία της προσωπικότητάς του και του τρόπου συγκέντρωσης των αντικειμένων της συλλογής του. Γίνεται λόγος για τις δισκογραφημένες συνθέσεις προπολεμικών λυρικοδραματικών ελλήνων τραγουδιστών που διασώζονται στο αρχείο του ενώ παράλληλα ο ΣΤ. ΑΡΦΑΝΗΣ μιλά μεταξύ άλλων για τον έλληνα συνθέτη όπερας ΣΠΥΡΟ ΣΑΜΑΡΑ, για τον μαέστρο ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟ, για την ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΛΑΣ και για τον ΑΡΤΟΥΡΟ ΤΟΣΚΑΝΙΝΙ. Επίσης, αναφέρεται στους πρώτους δίσκους βινυλίου μακράς διάρκειας (LP) κλασικής μουσικής, στις συνεργασίες του με ξένες δισκογραφικές εταιρείες και με το ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού που χρησιμοποίησαν το αρχείο του, καθώς και στην έκδοσή του της δισκογραφίας του ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ.
Κατά τη διάρκεια της εκπομπής ακούγονται ηχητικά αποσπάσματα λυρικών έργων και τραγουδιών αποτυπωμένα σε δίσκους γραμμοφώνου, π. χ. οι φωνές των τενόρων ΓΙΑΝΝΗ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ (Μιλάνο 1902) και ΟΔΥΣΣΕΑ ΛΑΠΠΑ, σπάνιες ηχογραφήσεις της ΜΑΡΙΑΣ ΚΑΛΛΑΣ σε δίσκους 78 στροφών, της ΡΕΝΑΤΑ ΤΕΜΠΑΛΝΤΙ (1957) και της ΡΟΖΑ ΠΟΝΣΕΛΕ ή πειρατικές ραδιοφωνικές αναμεταδόσεις συναυλιών του ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΗΤΡΟΠΟΥλΟΥ. Προβάλλονται ιστορικά πλάνα από παραστάσεις, όπως «Οι Παλιάτσοι» με τον ΕΝΡΙΚΟ ΚΑΡΟΥΖΟ, στιγμιότυπα από πρόβα του ΔΗΜΗΤΡΗ ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ με τη Φιλαρμονική Ορχήστρα της Νέας Υόρκης και απόσπασμα συνέντευξής του στην αμερικανική τηλεόραση της δεκαετίας 1950.
Παρεμβάλλεται φωτογραφικό και έντυπο υλικό: πορτραίτα ελλήνων και ξένων λυρικών τραγουδιστών, εξώφυλλα δίσκων, αρχειακά ντοκουμέντα από τα αθηναϊκά χρόνια της καλλιτεχνικής πορείας της ΜΑΡΙΑΣ ΚΑΛΛΑΣ (1942), αυτόγραφα συνθετών όπως των ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΥ ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΔΗ και ΤΖΩΡΤΖ ΓΚΕΡΣΟΥΙΝ, επίσης, χειρόγραφα όπως των ΓΙΟΧΑΝΕΣ ΜΠΡΑΜΣ και ΡΙΧΑΡΝΤ ΒΑΓΚΝΕΡ, καθώς και σπάνια ενθυμήματα. Τέλος φίλοι του ΣΤ. ΑΡΦΑΝΗ εμφανίζονται να συζητούν ιδιωτικά με τον συλλέκτη, να σχολιάζουν το φωνητικό αρχειακό υλικό αλλά και το πάθος που κινεί τη συγκέντρωση, εδώ και 50 χρόνια, ηχητικών τεκμηρίων που αποτυπώνουν 100 έτη ιστορίας της όπερας.
Βιβλιογραφία
L. Orrey, A Concise History of Opera (1973)
S. Sadie, Opera (1988)
John Louis DiGaetani, An Invitation to the Opera, ISBN 0-385-26339-2
Νικόλαος Μάμαλης, H Ιστορία της Όπερας στην Ευρώπη κατά τον 17ο Αιώνα: Από τον Μοντεβέρντι ως τον Πέρσελ, εκδ. Gutenberg, Αθήνα, 2011
Δείτε επίσης Κατάλογος έργων όπερας Κατάλογος των σπουδαιότερων έργων όπερας
.JPG)
